Chory na chuligaństwo
Zaburzenia zachowania są dziś dość częstym powodem, dla którego rodzice przyprowadzają swoje sprawiające problemy dzieci do psychologa lub psychiatry. Dziecko zachowujące się w sposób nieakceptowany społecznie bardzo często postrzegane jest jako źle wychowane, uchodzi za zwykłego chuligana, łobuza, "buntownika bez powodu". Warto jednak zdawać sobie sprawę, że takie zachowania mogą być także wynikiem zaburzeń osobowości.
Zaburzenia zachowania (CD - conduct disorder) to złożony zespół problemów emocjonalnych wpływających na ogólne postępowanie dzieci i młodzieży. Dziecko z CD ma zwykle poważne trudności z opanowaniem i przestrzeganiem zasad moralnych, zachowaniem się w sposób społecznie akceptowany. Takie dziecko zazwyczaj nie uznaje autorytetu dorosłych, nie respektuje podstawowych reguł obowiązujących w społeczeństwie, bywa agresywne do tego stopnia, że zagraża zdrowiu fizycznemu osób ze swego otoczenia, często niszczy przedmioty stanowiące jego własność, ale również te należące do innych, okłamuje, kradnie, wychodzi z domu, ale nie pojawia się w szkole, zdarzają mu się ucieczki z domu trwające dłużej niż kilka godzin. Przez większość ludzi takie zachowania odbierane są jako chuligańskie bądź też jako objaw młodzieńczego buntu. Rzadko kto zdaje sobie sprawę, że mogą być one wynikiem zaburzeń osobowości, a dziecko zamiast potępienia wymaga pomocy.
Diagnoza
Z punktu widzenia psychologii o zaburzeniach zachowania można mówić w przypadkach, gdy charakterystyczny dla dziecka wzorzec odbiegającego od ogólnie przyjętych norm postępowania powtarza się wielokrotnie, jest raczej stały, a zachowania dziecka prowadzą do mniej lub bardziej poważnego naruszania praw innych osób, a także naruszania norm etycznych i społecznych. Właściwie zawsze zaburzenia w zachowaniu dziecka wpływają niekorzystnie na jego wyniki w szkole, kontakty z rówieśnikami, relacje z rodzicami, wychowawcami, nauczycielami.
Zaburzenia zachowania większość specjalistów klasyfikuje według czterech grup symptomów. Mogą one występować niezaleźnie, ale też równolegle.
Pierwsza kategoria objawów obejmuje rozmaite zachowania agresywne, przejawy przemocy fizycznej w różnym stopniu zagrażające zdrowiu bądź w ekstremalnych przypadkach nawet życiu innych, mające na celu wyrządzenie szkody fizycznej.
W drugiej grupie mieści się niszczenie przedmiotów własnych lub cudzych. Przy czym takim zachowaniom niekoniecznie musi towarzyszyć agresja.
Trzecia grupa to włamania i kradzieże dokonywane bez wyraźnego motywu.
Wreszcie w ostatniej kategorii objawów zawierają się inne naruszenia prawa lub norm społecznych i etycznych, najczęściej nie związane z odniesieniem osobistej korzyści.
Wśród zaburzeń zachowania można wyodrębnić kilka typów sklasyfikowanych ze względu na wiek ujawnienia się problemów:
Typ dziecięcy ma najczęściej żródło w dzieciństwie. Zaburzenia tego typu pojawiają się u dzieci (w przeważającej części u chłopców) przed ukończeniem dziesiątego roku życia. Dziecko z zaburzeniami tego typu jest często nieprzeciętnie agresywne, okazuje agresję fizyczną w sytuacjach niadekwatnych, wywołuje bójki, wchodzi w konflikty z rówieśnikami. Dziecko z zaburzeniami zachowania jest często aroganckie, używa na codzień wulgarnego słownictwa. Często dziecko jest skonfliktowane z rodzicami, skłonne do kłótni zarówno z nimi, jak i nauczycielami. Często traci panowanie nad sobą, nawet z błahego powodu, obraża inne osoby, celowo i z premetytacją podejmuje działania wywołujące w innych osobach irytację. Zespół objawów zaburzonego zachowania, który objawia się przed wkroczeniem w okres dojrzewania często w późniejszym czasie ulega dalszej eskalacji, a zachowania niepożadane przyjmują bardziej drastyczne formy. W efekcie u dzieci z zaburzeniami zachowania może wykształcić się osobowość antyspołeczna.
Typ adolescencyjny ujawnia się u dzieci w okresie dojrzewania, po ukończeniu dziesiątego roku życia. Młodzież z tym typem zaburzeń rzadziej niż młodsze dzieci okazuje nieukierunkowaną agresję. Zwykle dotknięci tym zaburzeniem potrafią nawiązywać poprawne relacje z rówieśnikami, za to przyjmują postawę buntu wobec dorosłych i narzucanych przez nich norm. Zaburzenia te dotyczą zarówno chłoców, jak i dziewczynek. Mogą objawiać się powtarzającymi się drobnymi kradzieżam, wagarami i permanentnym naruszaniem reguł społecznych.
Psychologowie klasyfikują zaburzenia zachowania także ze względu na stopień nasilenia objawów:
Łagodne zaburzenia zachowania są rozpoznawane u dzieci i młodzieży, gdy zaburzenia objawiają się niezbyt poważnymi naruszeniami społecznie akceptowanych reguł i norm. Zachowania dzieci z łagodnymi zaburzeniami nie powodują poważnego zagrożenia dla zdrowia i życia innych osób. Bywają jednak uciążliwe, drażniące i odbiegają od ogólnie przyjętych norm, jest ponadprzeciętnie agresywne, konfliktowe. W takiej sytuacji można powiedzieć, że dziecko spełnia kryteria diagnostyczne.
O umiarkowanych zaburzeniach zachowania można mówić wtedy, gdy występujące u dziecka zaburzenia emocjonalne i społeczne są w znacznym stopniu niebezpieczne dla otoczenia i mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia fizycznego ludzi.
Nasilone zaburzenia zachowania diagnozowane są, gdy zachowania odbiegające od norm charakteryzują się szczególną intensywnością i są dość różnorodne, przyjmować formy agresywne, nieagresywne i aspołeczne, przy czym objawy muszą występować przez dłuższy czas i mieć charakter powtarzalny.
Zaburzeniom zachowania u dzieci dość często towarzyszą inne zakłócenia rozwojowe klasyfikowane przez psychologów jako choroby lu zaburzenia psychiczne. Niektóre z tych zakłóceń mogą wręcz stanowić jedną z przyczyn pojawienia się u dziecka zespołu CD. U wielu dzieci z zaburzeniami zachowania diagnozuje się także zespół nadaktywności psychoruchowej z zaburzeniami uwagi, czyli ADHD. Około 60 procent dzieci z ADHD ma jednocześnie problem z zaburzeniami zachowania o różnym nasileniu, a 21 procent wykazuje cechy aspołeczne.
Geneza
Przyczyną zaburzeń zachowania jest wedle większości badaczy kombinacja aberracji genetycznych, neurologicznych oraz czynników środowiskowych. Przyczyn zaburzeń zachowania część badaczy upatruje w dysregulacji neurologicznej. Wysoki odsetek dzieci, u których diagnozuje się jednocześnie zaburzenia zachowania i zaburzenia spowodowane zakłóceniem regulacji neurologicznej, takimi jak ADHD czy zespół Tourette’a, mógłby świadczyć o tym, że przyczyna problemów z zachowaniem może być w niektórych przypadkach tożsama. Wedle niektórych przypuszczeń we wszystkich tych zespołach zaburzeń zakłócona jest równowaga pomiędzy neurotransmiterami regulującymi procesy samokontroli: dopaminą, serotoniną i noradrenaliną. Podwyższony poziom testosteronu wpływający na nasilenie zachowań agresywnych może również świadczyć o tym, że testosteron może mieć istotny udział w powstawaniu zaburzeń typu CD. Co ciekawe, testy kliniczne dowodzą, że leki podawane pacjentom z ADHD powodują także znaczne osłabienie intensywności zaburzeń w zachowaniu.
Niektórzy badacze przyczyn zaburzeń zachowania upatrują w czynnikach biologicznych. Wskazują na rolę wrodzonych uwarunkowań, determinujących sposób reagowania w określonych sytuacjach. Za zaburzenia zachowania odpowiada ich zdaniem zakłócenie równowagi pomiędzy procesami powodującymi stan emocjonalnego pobudzenia i powstrzymywania emocji. Istotny wpływ na zaburzenia zachowania może mieć również specyficzny typ układu nerwowego warunkujący specyficzny rodzaj temperamentu, jego zwiększoną aktywność i reaktywność na bodźce, a także zwiększone zapotrzebowanie na stymulację. Z badań wynika jednak, że związki pomiędzy czynnikami biologicznym a występowaniem zaburzeń zachowania wraz z wiekiem stają się coraz słabsze.
Inną hipotezą wyjaśniającą przyczyny zaburzeń zachowania jest teoria psychofizjologiczna. Według potwierdzających tę hipotezę badań zaburzenia zachowania w niektórych przypadkach mogą wynikać z zakłóceń funkcjonowania płatów czołowych mózgu oraz niektórych struktur układu limbicznego (np. ciała migdałowatego), odpowiedzialnych za prawidłowy przebieg procesów emocjonalnych, ekspresję i odbieranie bodźców, a także regulujących mechanizm samokontroli.
Najpopularniejszą koncepcją wyjaśniającą genezę zaburzeń zachowania jest koncepcja przyczyn psychologicznych i środowiskowych. Zdaniem większości psychologów skłaniających się ku tej hipotezie problemy rodzinne, konflikty małzeńskie, brak stabilizacji życiowej, rozwody, problemy finansowe itp. warunkują w znacznym stopniu pojawienie się zaburzeń zachowania, a w każdym razie sprzyjają i niejako wyzwalają wystąpienie trudności wychowawczych z dzieckiem, które mogą zamienić się w kliniczne zaburzenia zachowania.
Terapia
Psychologiczna opieka zdiagnozwanych przypadków zaburzeń zachowania powinna dotyczyć nie tylko samego sprawiającego problemy wychowawcze dziecka z zaburzeniami, ale też jego najbliższej rodziny oraz w miarę możliwości także szkolnych nauczycieli. Terapia systemowa wsparta elementami terapii poznawczo-behawioralnej obejmuje wiele rozmaitych działań.
Terapia dziecka z zaburzeniami zachowania opiera się na systematycznej pracy z dzieckiem, która ma na celu rozwijanie podstawowych umiejętności psychospołecznych. Dziecko w trakcie terapii uczy się samokontroli, przyjaznych sposobów komunikacji z otoczeniem, kształtowaniu technik adaptacyjnych w środowisku, wyrażania emocji, ich nazywania i powiązania własnych reakcji z ich źródłem.
Praca z rodzicami polega przede wszystkim na udzieleniu im wsparcia, wypracowania strategii postępowania z dzieckiem. Czasem także konieczne jest udzielenie im pomocy w rozwiązaniu ich osobistych problemów. W ramach terapii behawioralnej rodzice uczą się wspólnej pracy z dzieckiem, stosowania skutecznych metod motywacyjnych, a także prawidłowej komunikacji z dzieckiem.
W terapii zaburzeń zachowania może znacząco pomóc objęcie programem terapeutycznym także szkolnych nauczycieli. Nauczyciele mogą pomóc regularnie i sprawiedliwie nagradzając postępy dziecka w nauce, dostrzegając jego wysiłek i wyrażając uznanie dla pozytywnych zmian w jego zachowaniu.
Terapia zaburzeń zachowania jest dość długotrwała, przy czym efekty nie pojawiają się natychmiast. Fundamentem i najważniejszym zadaniem terapeuty i najbliższej rodziny jest zbudowanie więzi z dzieckiem i zdobycie jego zaufania, a przede wszystkim okazywanie mu pozytywnych uczuć. Jak wskazuje nasza praktyka terapeutyczna, zaburzeniom zachowania, często towarzyszy przekonanie dziecka, że nie jest przez nikogo kochane i nikomu na nim nie zależy. Żeby terapia była skuteczna, trzeba to przekonanie przede wszystkim zmienić.
